صفحات داخلی

به قلم دکتر علیزاده شهردار سیلوانا

جایگاه عملکردی شهرهای کوچک در توسعه نواحی نمونه موردی: شهر سیلوانا

در اﻏﻠﺐ ﻛﺸﻮرﻫﺎی در ﺣﺎل ﺗﻮﺳﻌﻪ، ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ راﻫﺒﺮدﻫﺎ ﺑﺮای ﻛﺎﻫﺶ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮیﻫﺎی ﻣﻨﻄﻘﻪای، ﺗﺒﺪﻳﻞ روﺳﺘﺎﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ و ﺗﻘﻮﻳﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ. با این حال از دهه 1940 ﻣﻴﻼدی ﺗﺎﻛﻨﻮن ﭼﻨﺪﻳﻦ اﻟﮕﻮ در زمینه ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺑﺎ تاکید ﺑﺮ توسعه اﻗﺘﺼﺎدی اراﺋﻪﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﺎزﺗﺎب ﻓﻀﺎﻳﻲ آن، ﺗﻤﺮﻛﺰ ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ در ﺷﻬﺮﻫﺎی ﺑﺰرگ ﺑﻮده اﺳﺖ. در ایران ﺳﻴﺎﺳﺖ ارﺗﻘﺎی روﺳﺘﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺑﺮﻣﺒﻨﺎی راﻫﺒﺮد «ﻋﻤﻠﻜﺮدﻫﺎی ﺷﻬﺮی در ﺗﻮسعه روﺳﺘﺎﻳﻲ» ﻳﺎ اﺳﺘﺮاﺗﮋی ﻳﻮﻓﺮد (Urban Functions in Rural Development) اﺳﺖ. یوفرد (UFRD) رهیافتی است که اولین‌بار از سوی راندینلی (Rondinelli) مطرح شده و به مفهوم «عملکردهای شهری در توسعه روستایی» است. شهرهای کوچک پل ارتباطی بین شهرهای بزرگ و روستاهای پیرامونی خود می باشند، به طوری که با وجود این مکان های جغرافیایی ویژه، سرویس دهی از مراکز به پیرامون تسهیل می گردد، ولی با توجه به اینکه شهرهای کوچک می­توانند در خدمات رسانی به نواحی پیرامونی خود نقش بسیار فعال و حائز اهمیتی داشته باشند، عدم توجه به نقش میانی شهرهای کوچک و بی توجهی به شناخت صحیح جایگاه و موقعیت این شهرها در توسعه ناحیه ای باعث شده که سرمایه گذاریهای بسیار کمتری روی آنها صورت گرفته و این وضع خود مشکلات عدیده ای را به دنبال داشته است. توجه به نقش و جایگاه این شهرها نیازمند اعمال تصمیم گیری و برنامه ریزی محلی از پایین به بالاست که می تواند در توسعه و تعادل ناحیه ای نقش بسزایی داشته باشد.

نشان می‌دهد در ایران طی دهه‌های قبل، معیار جمعیت و در یک دهه اخیر «جمعیت» و « مرکزیت » به‌عنوان دو مولفه و معیار اصلی برای تبدیل روستا به شهر بوده و تا سال 1335 معیار جمعیتی خاصی برای تبدیل روستا به شهر وجود نداشته و به‌جای مولفه جمعیت، مجموعه‌ای از ملاک‌های کمی، کیفی، تاریخی، اداری و سیاسی برای تبدیل روستا به شهر مدنظر قرار می‌گرفت. از سال 1335 تا 1355 برای تبدیل روستا به شهر معیار جمعیت بالای پنج‌هزار نفر به تصویب مجلس رسید و سازمان تقسیمات کشوری موظف شد شرایط تبدیل روستاهای دارای جمعیت بیش از پنج‌هزار نفر جمعیت را به شهر فراهم کند. بین سال‌های 1355 تا 1362 روستاهایی با جمعیت بیش از پنج‌هزار نفر و همچنین تمامی مراکز شهرستان (بدون در نظر گرفتن معیار جمعیتی) می‌توانستند تبدیل به شهر شوند. از سال 1362 تا 1371 معیار جمعیت از پنج‌هزار نفر به 10 هزار نفر تغییر کرده و همچنین وزارت کشور موظف شد در صورت وجود دلایل امنیتی، اداری و استراتژیکی، بدون معیار جمعیتی برخی نقاط را شخصیت شهری قائل شود. از سال 1371 تا 1389 علاوه‌بر معیار 10 هزار نفر جمعیت، روستاهای مرکز بخش نیز با جمعیت بین چهار تا 6 هزار نفر نیز می‌توانستند درخواست تبدیل به شهر را بدهند. اما در آخرین تغییرات قوانین تقسیمات کشوری، از سال 1389 معیار 10 هزار نفر به‌نوعی حذف شده و ملاک‌هایی همچون روستاهای واجد شرایط و مرکز بخش برای تبدیل نقاط روستایی به شهر مدنظر دولت قرار گرفت.

ارزیابی آماری نشان می‌دهد در اﺗﺨﺎذ راﻫﺒﺮد ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻘﺎط روﺳﺘﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﻌﻴﺎر ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ چندان ﻧﻘﺶ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ، به‌طوری که ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدی از ﺷﻬﺮﻫﺎی ﺗﺎزه‌ﺗاﺳﻴﺲﺷﺪه، ﻓﺎﻗﺪ ﻣﻌﻴﺎر ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺪه ﺑﺮای ﺷﻬﺮ ﺷﺪن ﻫﺴﺘﻨﺪ که از جمله این موارد می توان به شهرهای سرو، قوشچی و سیلوانا در شهرستان ارومیه اشاره کرد. در این زمینه داده‌های آماری حکایت از آن دارد که در سرشماری سال 1335 فقط 14 شهر با جمعیت کمتر از پنج‌هزار نفر وجود داشته که این تعداد در سال 1345 به چهار شهر (با افزایش جمعیت تبدیل به شهرهای بزرگ‌تر شده‌اند)، در سال 1355 به 22 شهر، در سال 1365 به 87 شهر، در سال 1375 به 88 شهر، در سال 1385 به 324 شهر، در سال 1390 به 370 شهر، در سال 1395 به 406 و تا سال 1398 به 484 شهر رسیده است. همچنین طی این مدت تعداد کل شهرهای کشور از 191 شهر در سال 1335 به 1319 شهر در سال 1398 رسیده است. به‌عبارت دیگر، در سال 1335 از کل شهرهای کشور به ‌لحاظ تعداد، شهرهای کوچک سهم حدود 6 درصدی داشته‌اند که این میزان در سال 1395 به 32.5 درصد و در سال 1398 به 36.7 درصد رسیده است.

وضعیت شهرهای کوچک با کمتر از 5 هزار نفر بین جمعیت شهری ایران طی سال های 1335 تا 1398

در این میان، نکته قابل ‌تامل، سهم اندک شهرهای کوچک از جمعیت شهری کشور است، به‌طوری که در سال 1398 در حالی 36.7 درصد (484 شهر) از شهرهای کشور مربوط به شهرهای کوچک می باشد که این شهرها (شهر کوچک) فقط دو درصد از کل جمعیت شهری کشور را در خود جای داده‌اند. بر این اساس، در سال 1335 جمعیت شهری کشور حدود 6 میلیون نفر بود که فقط حدود 46 هزار نفر از آنان در شهرهای کمتر از پنج‌هزار نفر جمعیت زندگی می‌کردند و در سال 1398 نیز از 61 میلیون و 468 هزار نفر جمعیت شهری کشور، تعداد یک‌میلیون و 229 هزار و 551 نفر در شهرهای کوچک کمتر از پنج‌هزار نفر زندگی می‌کنند.

سكونتگاههاي انساني اعم از شهر يا روستا نيز همانند انسانها در طول دورة رشد و نموشان مراحل كودكي، نوجواني، بلوغ و بالندگي را طي مي كنند و گذار از يك مرحله به مرحلة بعد، نيازمند تأمين حداقلي از استانداردهاي جمعيتي، نهادي، كاركردي، اجتماعي – فرهنگي و تسهيلاتي است. اما تبديل و ارتقاي نقاط روستايي كوچك به شهر (آنچنانكه در نظام شهري كشورمان باب شده است)، همانند اين است كه به سكونتگاهي پيش از آنكه به مرحلة بلوغ برسد، عنوان و مقام شهر داده شود. بدين ترتيب سكونتگاه مذكور در شرايطي قرار مي گيرد كه براي آن نارس است و در نتيجه با مسائل و مشكلات مختلف و متعدد اقتصادي، مالي و اجتماعي مواجه مي شود. همانطور که اشاره گردید در یکی دو دهه اخیر برای تبدیل شدن مناطق روستایی به شهر ملاک جمعیت تا حدودی حذف گردید و شاخص های دیگری از جمله مرکزیت، دسترسی، مسائل اداری و سیاسی جایگزین مولفه جمعیت گردید که از جمله این شهرها می توان به شهر سیلوانا اشاره کرد که از سال 1380 رسماً در تقسیمات اداری کشور به عنوان شهر شناخته شده است.

رابطه شهر سیلوانا با حوزه نفوذش یک رابطه سنتی بوده و اشکال مختلف این رابطه هم اکنون نیز حفظ شده است. این امر ناشی از فقدان جذب سرمایه و محدودیت بسیار در ایجاد فرصت­های شغلی و ناتوانی شهر در ارایه خدمات نوین به حوزه پیرامونش می باشد. توسعه ناحیه ای شهر سیلوانا متکی بر منابع درونی از قبیل اقتصاد روستایی، کشاورزی، باغداری، منابع معدنی، صنایع و گردشگری است. بنظر می رسد استفاده بهینه از این منابع جهت راه اندازی موتور توسعه منطقه، علاوه بر وجود یک رابطه ارگانیک و برنامه ریزی شده بین شهر و حوذه نفوذ پیرامونش، نیازمند سیاست گذاریهای بهینه و تزریق سرمایه گذاریهای دولتی و غیر دولتی می باشد. تا علاوه بر افزایش و گسترش سرمایه گذاریها به ارتقای میزان درآمد عمومی و منابع مالی در خود شهر و ناحیه پیرامونی آن منجر شود. از طرف دیگر هر گونه دگرگونی در ساختار اقتصادی ناحیه و روستاها، با تامین و تقویت امکانات اجتماعی و اقتصادی شهر امکان پذیر خواهد بود، تا نقش سازمانی و مدیریتی خود را به بهترین وجه در ناحیه ایفا نماید. شهر سیلوانا فارغ از عناوین روستا- شهر، ده­شهر، شهر کوچک، شهر اکولوژیک و مصادیقی نظیر این امروز با عنایت به پتانسیل­های از جمله خلوص اکسیژن، اشرافیت بر سد شهرچای، نزدیکی به مرکز استان، استقرار در دامنه کوه های سر به فلک کشیده به عنوان نگین شهرهای استان و گلوگاه تنفسی شهر ارومیه و ویترین بخش سیلوانا  تلقی می­گردد که هر ساله شاهد مسافرت خیل عظیمی از گردشگران به این نقطه است. از اینرو توجه به شهرهای کوچک نه تنها تهدید برای شهرهای بزرگ تلقی نمی­شود بلکه به عنوان یک فرصت و عامل جهت اجتناب از مهاجرت های بی رویه و پاندولی به مراکز شهرهای بزرگ نیز به حساب می­آید.

 امروز ما شاهد شکوفایی و پوست اندازی شهر سیلوانا در بسیاری از حوزه­ها از جمله سرمایه گذاری در بخش گردشگری، توسعه شبکه شوارع از جمله بلوار، توسعه زیرساخت ها، راه اندازی بانک، ساماندهی پیاده روها و ترمیم و آسفالت معابر، ارتقای سرانه های ورزشی - درمانی، ایجاد بازار هفتگی و ساماندهی بافت ناکارآمد و فرسوده شهری، بازآفرینی فضاهای شهری، توسعه و تجهیز پارک و فضای سبز شهری، بهینه سازی مصرف آب(جداسازی آب شرب و آب مورد نیاز فضای سبز)، راه اندازی داروخانه و احداث سالن ورزشی می باشیم که نیازمند توجه جدی تر مدیران و برنامه ریزان شهری و منطقه ای است.

 وقتی ما یک نقطه روستایی را به شهر تبدیل می­کنیم در واقع در آن نقطه از سکونتگاه انسانی «شهرنشینی قبل از شهرسازی» اتفاق افتاده و شهر نیز از لحاظ شکل، سیما و منظر شهری با چالش های عدیده ای مواجه خواهد شد. بنابراین برای برون رفت از چالش مذکور تهیه و بازنگری طرح هادی شهری سیلوانا می­تواند بسیار مفید و موثر تلقی گردد تا بتوان «شهرسازی قبل از شهرنشینی» را در شهر سیلوانا ترویج داد. اهم اقداماتی که می­تواند به توسعه شهر سیلوانا در راستای خدمات رسانی مطلوب به مردم بخش کمک نماید می­توان به احداث درمانگاه شبانه روزی و بیمارستان، احداث و راه اندازی بازارچه مرزی، میدان میوه و تره بار، مرکز معاینه فنی، مرکز تعویض پلاک، دادگاه بخش، استفاده از ظرفیت­ها و پتانسیل­های سد شهرچای، احداث کارخانه شن و ماسه برای ایجاد منابع درآمدی پایدار، احداث ایستگاه CNG و پمپ بنزین، راه اندازی باغ موزه و پارک منطقه ای شهرداری، احداث شهرک دامداران و غیره اشاره کرد که نیازمند برنامه ریزی اجتماع محور و پایین به بالا می باشد. 

 در خاتمه جا دارد از تمامی مدیران بالادستی استان بویژه استاندار محترم و معاون محترم عمرانی ایشان، ریاست محترم برنامه و بودجه، ریاست محترم دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی استان، امام جمعه محترم شهر سیلوانا، مدیر عامل محترم شرکت برق استان، فرماندار محترم، بخشدار محترم بخش سیلوانا، مسئول محترم مرکز خدمات جامع سلامت شهر سیلوانا، سپاه پاسداران، پرسنل زحمت کش و خدوم شهرداری سیلوانا، شورای محترم اسلامی شهر سیلوانا بخاطره تمامی زحمات و حمایت­های بی دریغ شان تقدیر و تشکر و ضمن تسلیت ایام سوگواری سید و سالار شهیدان،  هفته دفاع مقدس را نیز خدمت ملت شریف ایران و تمامی زحمت کشان خدوم صدیق نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران تبریک عرض می کنم.

دکتر جبار علیزاده اصل

شهردار سیلوانا